Старадаўняе паданне пра чалавека, які прадаў душу д’яблу, нарадзілася яшчэ ў раннехрысціянскія часы ў «навагрэчаскай» літаратуры ў выглядзе «Аповесці пра Еладзія». Але ў еўрапейскай традыцыі ўчалавечылася праз вобраз вандроўнага нямецкага алхіміка Іагана Фаўста, ураджэнца Кнітлінгена, які жыў прыкладна ў 1480–1540 гадах. А ці ёсць водгукі фаўстаўскай гісторыі ў беларускай мінуўшчыне? Можа, невыпадкова Гётэ цаніў менавіта першую, беларускую оперную пастаноўку свайго неўміручага твора? 

(На выяве: Марцін Мікалай Радзівіл (1705–1782) на гравюры Марціна Францішка Вобе,  перад 1758 г.)

Пралог

Марцін Мікалай Радзівіл нарадзіўся 11 лістапада 1705 года ў Цімкавічах, у сям’і наваградскага ваяводы Яна Мікалая і Дароты Генрыкі з Пшэбендоўскіх.

Цяжка сказаць, калі Марцін Мікалай даведаўся пра чарнакніжніка Фаўста. Магчыма, калі выправіўся ў Еўропу па навуку пасля вучобы ў Нясвіжы і Вільні каля 1720 года. Азнаёміўся з фізікай, хіміяй, прыродазнаўчымі дысцыплінамі, зацікавіўся алхіміяй. Навучыўся граць на шэрагу музычных інструментаў. А можа, ён убачыў захаваны і да сёння жывапісны партрэт Іагана Фаўста ў Дрэздэне, куды выбраўся разам з Тэадорам Любамірскім у 1743 годзе да саксонскага двара ў справе падрыхтоўкі чарговага сойму Рэчы Паспалітай.

Прыватнае жыццё

Паміж гэтымі падзеямі здарылася яшчэ шмат чаго. Цёплы прыём на каралеўскім двары Аўгуста ІІ у Варшаве і наданне каралём юнаку тытула літоўскага крайчага. Пазней — даўжэйшы побыт пры двары і шлюб у 1728 годзе з Антанінай Белхацкай, унучкай Вацлава Патоцкага гербу «Шранява», аўтара вядомага твору «Хоцімская вайна».

Кар’ера Радзівіла далей мела больш прыватны характар: нарадзіліся дачка і сын. Па смерці бацькі наш герой пераважна жыў у ВКЛ, заняўшы клецкую ардынацыю Радзівілаў. Класічны палац у Радзівілімонтах, зусім нядаўна знішчаны праз нацыянальную беларускую нядбайнасць, зрабіўся хатнім гняздом для сына Марціна, Юзафа Мікалая (1736–1813), у той час як бацька асеў у старасвецкім Чарнаўчыцкім палацы.

Адзіным яскравым эпізодам грамадска-палітычнай актыўнасці князя было яго абранне ў Трыбунал ад слуцкага павета ў 1737 годзе, дзе Марціну Мікалаю давялося маршалкаваць. У тым самым годзе ён ажаніўся ў другі раз, паколькі годам раней у Кракаве, праз тыдзень па нараджэнні хлопца, яго першая жонка памерла. Другой абранніцай, што народзіць яму чатырох сыноў і пражыве з ім доўгае жыццё аж да 1812 года, стала дачка бельскага падчашага Яна Трэмбіцкага Марта.

Дарэчы, сям’я ўспрыняла гэты шлюб як мезальянс, але ўздыхнула з палёгкай. У князя перад тым надарыўся раман з дваровай дзеўкай, ад якога «здарыліся» дзеткі, так што Марцін Мікалай, як чалавек сумленны, збіраўся з ёй ажаніцца і нават прасіў на тое дазвол у віленскага біскупа.

Доктар Іаган Фаўст (1480–1540),
нямецкі партрэт сярэдзіны XVII ст.

Загадкавыя перамены

Надышлі 1840-я гады, самы загадкавы перыяд гісторыі крайчага. Па ВКЛ папаўзлі чуткі, што заможны пан не проста захапіўся фізічнымі і хімічнымі эксперыментамі. Апантаны зоркай алхіміі, ён спрабаваў здабыць філасофскі камень. І нават больш за тое: заглыблены ў роздумы і пошукі, ён з хрысціянства навярнуўся на старажытнаегіпецкі «метапсіхоз» — увераваў у перасяленне душаў і шматстадыйнасць жыццяў і ўвасабленняў. Нарэшце, ахоплены надчалавечым гонарам, ён вырашыў абраць сабе новую рэлігію са шматлікіх існых. Выбар паў на іудаізм.

Вынікам зрабілася выгнанне з двара хрысціян. Князь абкружыў сябе габрэямі на чале з некім Шыманам, вучыў асновы рэлігіі і ідыш. Лад жыцця князь вёў кашэрны, шанаваў шабаты, на якіх, частуючы свой новы двор шчупакамі з локшынай і кугелем (бульбай з курацінай на габрэйскі густ), сядзеў у лапсардаку з ордэнам св. Губерта на шыі.

Здабыванне філасофскага каменю патрабавала кансультацый калег. Аднойчы, запрасіўшы да сябе доктара Брэскага з Любліна на тыдзень, князь затрымаў яго гвалтам на паўгода. Небараку выратаваў візіт мемуарыста шляхціца Матушэвіча. Але Мікалай Марцін выслаў за доктарам пагоню ў 100 вершнікаў, якія нагналі яго ў Берасці і прымусілі хавацца ў езуіцкім калегіўме. З-пад аблогі люблінскі вучоны збег, пераапрануўшыся езуітам у суправаджэнні сапраўднага законніка.

Дзівацтвы князя не абмежаваліся навукай і выбарам веры. Незадаволеныя гаспадаром рабіліся прадметам яго шалёных нападаў, зброяй якіх быў адзін з княжацкіх дворных «кліентаў» шляхціц Грабоўскі. Той ладзіў падпалы майна непрыяцеляў, рабаўніцтвы на дарогах, нават забойствы. У карчме быў зарэзаны брэсцкі падсудак Збароўскі, забіты шляхціц Кукоўскі з жонкай. Нарэшце, у 1748 годзе сам князь загадаў арыштаваць свайго клецкага плябана Сузіна і па абвінавачанні ў распусце даставіць скутага на суд віленскага біскупа Зянковіча. У апошняга хапіла разважлівасці адразу вызваліць палоннага.

Фрагмент праекта палаца
ў Чарнаўчыцах, XVII ст. 

Пад прысудам грамадства

У шляхты скончылася трыванне. Грабоўскага, ужо завочна асуджанага на «кару горлам», схапілі, калі ён спрабаваў пагражаць брэсцкаму гараднічаму, і пакаралі смерцю ў Пётркаве. А пратэстацыю шляхты на князя з брэсцкага сойміка павезлі каралю Аўгусту ІІІ брат клецкага плябана аршанскі падстолі Сузін і земскі пісар Бухавецкі. Казалі, каралева Марыя Юзэфа, пачуўшы пра справу, абяцала пакрыўджаным сваю пратэкцыю. Запахла скандалам. І хаця краіна жыла (паводле Энгельса), шляхецкім беспарадкам, намеціўся трыумф права.

Сітуацыю абцяжарвала яшчэ адно дзівацтва Марціна Мікалая. Замкнуўшы пад замок сваю жонку з дзецьмі, у апошнія некалькі гадоў ён абкружыў сябе сапраўдным гарэмам. Наложніц кралі, куплялі ў бедных мацярок, некаторых пастаўлялі інфармаваныя дабразычліўцы. Усплыла скандальная гісторыя давыдгарадоцкага плябана, які за 200 дукатаў накіраваў мясцовую прыгажуню Марціну Мікалаю. Гарэм жыў нябедна: жанчыны насілі шыкоўныя сукенкі, атрымлівалі ад князя клейноты з каштоўнымі камянямі.

Адным словам, у высакароднай сям’і запахла скандалам. Зводная цётка Марціна Мікалая, знакамітая заснавальніца шматлікіх радзівілаўскіх мануфактур (дарэчы, і фарфурняў, а фарфор, як вядома, таксама вынаходніцтва аднаго еўрапейскага алхіміка), Ганна з Сангушкаў, пісала свайму сыну Гераніму Фларыяну: «Досыць пан Бог укараў наш дом непапраўнай плямай, крайчым Радзівілам, які цалкам Бога пакінуўшы і забыўшыся на Яго, з курвамі жывучы, жонку сваю адрынуў, адно стаўшы насмешкаю перад цэлым светам Рэчы Паспалітай» (ліст з Белай, пісаны 5 мая 1735 года).

Геранім Фларыян Радзівіл (1715–1760) на
партрэце Якуба Вессэля, каля 1746

Зняволенне

Каб замяць справу, аматар муз вялікі гетман Міхал Казімір «Рыбанька», вядомы сваёй жорсткасцю, кадэцкімі карпусамі ў Белай і тэатрам у Слуцку, харунжы Геранім Фларыян (антыгерой «Маці ўрагану» У. Караткевіча, ад якога ў рэальным жыцці збеглі 3 жонкі) і наваградскі ваявода з «дзятлаўскай лініі» Юры Радзівіл звярнуліся да караля аддаць ім Марціна Мікалая «пад куратарства». І свайго дабіліся.

Дзеля заключэння вар’ята пад варту Гераніму Фларыяну давялося штурмаваць Чарнаўчыцы з 200 вершнікамі. Габрэяў разагналі, прастытутак, адабраўшы каштоўнасці, адправілі па хатах. Распараджэнне дабротамі перайшло Гераніму Фларыяну (да смерці яго ў 1760 годзе), затым «Рыбаньку», а затым сынам зняволенага. Жонцы і сынам прызначылі невялікую рэнту. А турмой Марціну Мікалаю зрабіўся спачатку Бельскі, а затым Слуцкі замак.

Нявольнік не адышоў ад іудаізму, а над сваімі наглядчыкамі, здаецца, здзекаваўся. У час рэдкага адведвання Геранімам Фларыянам былы прыхільнік «метапсыхозу» паведаміў, што ў папярэднім жыцці, паколькі мае доўгі нос, быў птушкай, куліком, а ў наступным будзе сланом. На пытанне пра свой будучы лёс Гераніму Фларыяну паабяцаў пераўтварэнне ў кабана — «на міласць здзейсненага ім срамнага бруду»…

Толькі «Рыбанька» пасля 1760 года трохі палепшыў харчаванне і ўмовы ўтрымання вязня, якому дазволілі прагулкі па валах Слуцкага замка пад вартай. На дзіва, жонка не забылася на мужа і хадайнічала пра яго вызваленне перад «Рыбанькам», а сам Мікалай Марцін звяртаўся ў гэтай справе да Станіслава Аўгуста ў 1765 годзе. Дарэмна.

Ішоў час, у 1752 годзе вязень адмовіўся ад тытула крайчага. У тым жа годзе слуцкія дакументы паведамляюць пра ўдзел аднаго з яго сыноў у палацавым спектаклі, у якім ён на нямецкай мове выступаў у ролі «гішпанскага князя».

Эпілог

Што зрабілася прычынай відавочнага вар’яцтва Мікалая Марціна, сказаць цяжка. Краіна шляхецкай вольнасці імкліва кацілася да заняпаду. Першы падзел Рэчы Паспалітай наш герой перажыў на 10 гадоў і памёр 18 сакавіка 1782 года ў Слуцку.

Занядбаны аднапавярховы чарнаўчыцкі палац у 1819 годзе наведваў Юльян Урсын Нямцэвіч, адзначыўшы вялікі памер пакояў, куды магла «заехаць шасціконная карэта», а таксама дасканалы парк за палацам і звярынец. Пры маёнтку захоўвалася вялікая калекцыя старасвецкіх вазкоў «часоў да Патопу».

З пяці сыноў і адной дачкі ад двух шлюбаў Марціна Мікалая толькі адзін, наймалодшы Якуб (1748–1808) цярпеў на псіхічнае расстройства. Старэйшы, Міхал Юзаф (1736–1813), быў навагрудскім ваяводам, старэйшы ад другога шлюбу Антоні (1741–1778) — святаром і віленскім канонікам.

А ўнук Марціна ад трэцяга сына Міхала Гераніма (1744–1831), віленскага ваяводы, Антоні Генрык (1775–1833), намеснік Вялікага княства Познанскага і нясвіжскі ардынат, увасобіў у культурнае жыццё фаўстаўскія матывы лёсу свайго дзеда. Менавіта ён праславіўся як музыка і кампазітар, сябра Гётэ, які стварыў першую і адзіную прызнаную нямецкім паэтам вартаснай оперную версію «Фаўста».

У Чарнаўчыцах у царкве захоўваўся выдатны, датаваны 1729 годам, уніяцкі абраз «Цуд св. Георгія аб змеі», які відавочна ўзнік у часы, калі малады Марцін Мікалай знаходзіўся яшчэ ў добрым розуме. Магчыма, князь бачыў гэты твор, уключаны ў 6-томнае акадэмічнае выданне «Гісторыі беларускага мастацтва».

Доктар Фаўст, паводле падання, загадкава загінуў ноччу ў гасціным двары ў Вюртэмберзе ў 1540 годзе. Людзі чулі тупат ног, гукі мэблі, якая валілася ў пакоі, а на раніцу знайшлі знявечанае цела Фаўста. Кажуць, Мефістофель, які заключыў з Фаўстам пагадненне на 24 гады, забраў яго душу.

А беларускі абраз, які бачыў Марцін Мікалай Радзівіл, згарэў на мяжы ХХ і ХХІ стагоддзяў. Як многае ў гэтай краіне, пайшоў з дымам. Так і ўяўляецца навальнічная ноч, маланка, якая запальвае храм. Няхай «Беларусьфільм» лічыць гэты артыкул сцэнарнай заяўкай на нацыянальны «фаўст-хорар». Фільм павінен пачынацца з раптоўнага і загадкавага візіту слана на прэм’еру «Фаўста» Антоні Радзівіла.

Аляксей Хадыка

Новы Час